İleriye dönük bellek, hatırlamak için hatırlama veya gelecekteki bir niyeti gerçekleştirmek için hatırlama yeteneğidir.
Hiç bir odaya girip sonra oraya neden geldiğinizi düşündüğünüz oldu mu?
Eğer bu olayı yaşadıysanız, ileriye dönük bir hafıza kaybı yaşamışsınız demektir.
Hafıza genellikle daha önce olmuş olan şeyleri hatırlamak anlamına gelir. Ancak ileriye dönük hafıza, işten eve dönerken ekmek almak için fırına uğramak, doğum gününde arkadaşınızı aramak veya yemeği fırından çıkarmayı hatırlamak gibi gelecekteki bir şeyi yapmayı hatırlama yeteneğidir. Bazen bu unutkanlıklar kalp kırıcı sonuçlara yol açar; örneğin sıcak bir yaz gününde çocuğunuzu arabadan indirmeyi unutmak gibi.
GELECEĞE YÖNELİK NİYETLERİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİ
İleriye dönük bellek, hatırlamayı hatırlama ya da gelecekteki bir niyeti gerçekleştirmeyi hatırlama yeteneğidir.
Gelecekteki bir niyet iki farklı şekilde hatırlanabilir. Birincisi, çevrenizdeki bir görüntü ya da ses, amaçlanan eylemi yapmak için bir ipucu görevi görür. Benim gibi araştırmacılar buna “olay” diyor. Örneğin, iş arkadaşınızı görürsünüz ve ona bir mail atmanız gerektiğini hatırlarsınız; bir kedi sesi duyarsınız ve akşam eve giderken kedinize mama alacağınızı hatırlarsınız.
Diğer yol ise zamanlamadır. Diş randevunuz öğleden sonra 2’de, ama öncesinde 30 dakika egzersiz yapmayı planlıyorsunuz.
İnsanların ileriye dönük bir hafızayı nasıl hatırladıklarına dair olası bir açıklama çoklu süreç teorisi olarak bilinir.
Bu teoriye göre, bazen hatırlamak için çaba sarf etmeniz gerekir, örneğin öğleden sonra 2 olana kadar saati tekrar tekrar kontrol etmek gibi. Diğer zamanlarda ise anılar çaba sarf etmeden aklınıza gelir, örneğin bir şarkı duyduğunuzda. Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere, saat 14:00 gibi zaman temelli ipuçlarına sahip anıları hatırlamak, kedi sesi gibi olay temelli ipuçlarına sahip olanları hatırlamaktan genellikle daha zordur.
BEYNİN BÖLGELERİ İŞ BAŞINDA
Yetişkinler yaşlandıkça ileriye dönük hafızalarını kaybetme eğilimindedirler. Bunun nedeni yaşlanan prefrontal korteksteki beyin değişiklikleri olabilir.
Ancak haberler o kadar da kötü değil. Aslında yetişkinler, günlük yaşamlarındaki bazı şeyleri hatırlamaları istendiğinde bazı durumlarda gençlerden daha iyi performans gösterebiliyor. Biz buna yaşa bağlı hafıza paradoksu diyoruz.
Beynin ileriye dönük hafızadan en çok sorumlu görünen bölümü, ön lobların Brodmann’ın 10. alanı olarak adlandırılan bir bölgesidir. Bu alan, aynı anda farklı bir görev yaparken bilgiyi akılda tutmakla ilgilidir.
Ancak ileriye dönük bellek karmaşıktır. Bir niyet oluşturmanız ve ardından bunu yapmayı hatırlamanız gerekir. Bu, beynin planlama ve organizasyondan sorumlu bölümü olan prefrontal korteksin rolüdür.
Bunun ne zaman gerçekleştiğini fark etmeniz gerekir ki bu da parietal lobu ilgilendirir. Niyetin ne olduğunu hatırlamanız gerekir; bu da gerçekleri, olayları ve yön ve konum gibi uzamsal rotaları hatırlamak için önemli bir beyin yapısı olan hipokampusu içeren bir tür geriye dönük hafızadır.
Son olarak, zamana dayalı ileriye dönük bellek durumunda, zamanı takip etmeniz gerekir ve bu muhtemelen bir grup farklı beyin yapısını içerir. Dolayısıyla, ileriye dönük hafıza bu bölgelerin herhangi birindeki sorunlardan dolayı bozulabilir.
SAĞLIK SORUNLARI, ALKOL, KÜLTÜR
Geçtiğimiz 30 yıl boyunca, birçok tıbbi durumun ileriye dönük hafızayı etkileyebileceği keşfedildi.
Aşırı alkol kullanımı, ileriye dönük hafızanın azalmasına katkıda bulunuyor gibi görünüyor. Bir çalışmada, aşırı alkol alan üniversite öğrencilerinin zaman temelli ileriye dönük hafıza puanlarının daha düşük olduğu görüldü. Ayrıca, içki nedeniyle bilinç kaybı yaşayanlar, olaya dayalı ileriye dönük bellekte eksiklikler sergilemiştir.
Şizofreni hastaları üzerinde yapılan araştırmalar, zayıf ileriye dönük hafıza ile ilaç rutinine uymama arasında bir korelasyon olduğunu göstermiştir. Bir kişinin ilaçlarını almamasının birçok nedeni olsa da, bu çalışma bazı hastaların basitçe hatırlayamadığını göstermektedir.
Beyin hasarı olan kişiler genellikle ileriye dönük hafıza sorunları yaşarlar. Bir görevi içtenlikle yapmak isteyebilirler ancak sadece hatırlayamazlar. Bu durum, kişinin talimatlara uymamayı seçtiğini düşünebilecek olan ailelerini hayal kırıklığına uğratabilir.
Parkinson hastaları, zamana dayalı ileriye dönük hafıza konusunda özellikle sorun yaşarlar. Bir şey yapmaları gerektiğini bilirler ancak zamanın nasıl geçtiğini anlamakta güçlük çekerler ve bunu yapmak için gereken zamanı kaçırırlar.
Multipl skleroz hastaları da randevularını hatırlamakta güçlük çekebilir. Çalışmalarda, 1.600 benzersiz randevusu olan 110 multipl skleroz hastası ölçülmüş. Bu randevuların yaklaşık %3’ü -yaklaşık 50’si- ileriye dönük hafıza performansıyla ilişkili olan randevulardı.
Kültürün de ileriye dönük hafızayı etkileyebileceğini öğrenmek sizi şaşırtabilir. 2023 yılında yapılan bir çalışmada, İspanyolca konuşan kişilerde ileriye dönük hafızayı ölçüldü. Performanstaki farklılıkların ABD kültürünü benimseme derecesinden etkilendiği ortaya çıktı. Bu durum, testlerin ABD’de oluşturulduğu ve dolayısıyla kültürel bir önyargıya sahip olduğu gerçeğini yansıtabileceği gibi, zaman algısı gibi kültürel farklılıklardan da kaynaklanıyor olabilir.
İLERİYE DÖNÜK HAFIZAMIZI NASIL GELİŞTİRİRİZ?
Beyin hasarı olan bir kişinin ezber, tekrarlama ve görsel imgeleme kullanarak bir niyeti aklında tutabileceği süreyi artırmada başarılar sağlandı. Bu da ileriye dönük belleğin geliştirilebilir olduğunu göstermektedir.
Bir moderatör katılımcıya şöyle diyebilir: “Tam bir dakika içinde lütfen ellerinizi çırpın.” Katılımcı başarılı oldukça, zaman aralığını yavaşça artırır. Görsel imgeleme, niyeti tamamlamanız gereken zamanda neler olacağını, örneğin neleri göreceğinizi, duyacağınızı ve koklayacağınızı hayal etmeyi içerir.
Siz de görsel imgelemeyi deneyebilirsiniz. Takvimi ve alarmları olan bir saatiniz veya telefonunuz varsa, bu cihazları sizin için önemli olan görevler için ayarlamak kesinlikle yararlıdır. Arabanızı nereye park ettiğinizi hatırlatmak için telefonunuzda kısa bir kayıt yapın veya bir fotoğraf çekin. Size hatırlatmak için tasarlanmış özel uygulamalar da var. Remember the Milk ve Todoist’in ücretsiz sürümleri bulunmaktadır.
Unutmak istemediğiniz bir eşya varsa, gözden kaçırmamak için kapının önüne koyun. Takvim kullanıyorsanız, her sabah görebileceğiniz bir yerde tutun. Telefonunuzu, cüzdanınızı veya evrak çantanızı arka koltuk yerine, yan koltuğa koyun.
Rutinler de yardımcı olabilir. Ev ödevi veya egzersiz gibi önemli bir günlük göreviniz varsa, bunun için her gün aynı zamanı ayırın.
Birçok insanda niyetlerin uygulanması denilen bir şey yardımcı olur. Yüksek sesle “X durumu ortaya çıktığında, Y’yi gerçekleştireceğim” deyin.
Diğerleri için ise, yapmak istediğinize karar verdiğiniz anda niyeti gerçekleştirmek yardımcı olur. Yani eve geldiğinizde bitkilerinizi sulamayı hatırlamak istiyorsanız, eve gidene kadar bunu yapıyormuş gibi yapın. Beyninizin kaslarınızı kontrol eden bölümlerini kullanmak niyetinizi güçlendirmenize yardımcı olabilir.
İyi haber şu ki, ileriye dönük hafıza çoğu zaman kendiliğinden iyi çalışır. Ancak daha fazla araştırmayla, ileriye dönük hafızayı inceleyenler, ne zaman başarısız olduğunu ve bu konuda ne yapılması gerektiğini daha iyi anlaşılacak.
